Ποίηση - Στιχουργία
Στίχοι με φιλοδοξίες ποιημάτων.
Ποιο είναι το όριο που χωρίζει αυτό που λέμε Ποίηση από αυτό που αποκαλούμε Στιχουργία. Τα κριτήρια είναι ποιοτικά, αισθητικά, τεχνικά; Θα έλεγα ότι σήμερα επικρατεί μια αντίληψη ότι η ποίηση είναι κάτι το Υψηλό και η στιχουργία κάτι υποδεέστερο. Είναι όμως έτσι; Θα ξεκινήσω με κάτι προφανές σε γενικές γραμμές. Λέω σε γενικές γραμμές, γιατί αναγκαστικά τα κριτήρια μας είναι εν πολλοίς και υποκειμενικά είτε πρόκειται για ποίηση είτε για στιχουργική. Για να συνεχίσω λοιπόν τη σκέψη μου ως προς το προφανές, υπάρχει "καλή" και "κακή" ποίηση, όπως υπάρχουν και "καλοί" και "κακοί" στίχοι και μάλιστα στο λιγότερο περιχαρακωμένο και ολισθηρό πεδίο τής στιχουργικής, υπάρχουν και υπάρχουν ατοπήματα.
Υπάρχουν στίχοι που είτε προέρχονται κατ᾿ ευθείαν από το έργο αυτών που έχουν καταχωρηθεί σαν ποιητές, οπότε ποίημα και στίχοι είναι ταυτόσημα, και υπάρχουν στίχοι από ανθρώπους που έχουν καταχωρηθεί σαν στιχουργοί και που οι στίχοι τους έχουν την αισθητική την ποιότητα και την ομορφιά της καλής ποίησης και πολλές φορές την υπερβαίνουν. Ξέρω ότι οι όροι καλό και κακό στην περίπτωση που εξετάζουμε είναι επισφαλείς ως επικίνδυνοι αλλά δεν μπορείς να τους αποφύγεις.
Θα έλεγα λοιπόν ότι ο κάθετος διαχωρισμός ποίηση-στιχουργία δεν είναι αντιπροσωπευτικός, τα όρια είναι ασαφή και ότι πιο κατάλληλος διαχωρισμός θα ήταν μια οριζόντια διάκριση, από τη μια μεριά καλά ποιήματα και καλοί στίχοι και από την άλλη κακή ποίηση κακή στιχουργική.
Το να ταυτίσεις εντελώς ποίημα και στίχους, δεν μπορεί να γίνει για λόγους καθαρά τεχνικούς γιατί το ποίημα όχι βέβαια απαραίτητα, είναι μεγαλύτερης αναπνοής, από τούς στίχους ενός τραγουδιού, που έχουν και κάποιους άλλους περιορισμούς όχι οπωσδήποτε αναγκαστικούς, όπως πολλές φορές επιδίωξη ομοιοκαταληξίας (οποιουδήποτε τύπου, ζευγαρωτή, σταυρωτή κ.λπ. ), ύπαρξη ρεφρέν και εναλλαγής με το κουπλέ.
Ένα άλλο θέμα είναι η κρυπτικότητα στην ποίηση. Προσωπικά με ενοχλεί η πολλή σκοτεινάδα. Νομίζω ότι η κρυπτικότητα είναι αδυναμία τού ποιήματος. Ο ποιητής πίσω από τον "ερμητισμό" ενός ποιήματος κρύβει την αδυναμία του να κάνει διαφανές ένα θολό αίσθημα που τον κατατρύχει ή μια σκέψη που δεν έχει μέσα του ο ίδιος ξεκαθαρίσει. Έτσι πίσω από τη σκοτεινάδα τού ποιήματος ο ποιητής πολλές φορές κρύβει το πρόσωπο του. Αντίθετα ο στιχουργός είναι ανάγκη να είναι διαυγής, και στο λίγο χρόνο τού τραγουδιού να επικοινωνεί τον πυρήνα τού συναισθήματος.
Ο Σεφέρης στο ποίημα του "Ένας γέροντας στην ακροποταμιά" από το Ημερολόγιο καταστρώματος Γ' γράφει το πασίγνωστο:
«Δε θέλω τίποτε άλλο παρά να μιλήσω απλά, να μου δοθεί ετούτη η χάρη.
Γιατί και το τραγούδι το φορτώσαμε με τόσες μουσικές που σιγά σιγά βουλιάζει
και την τέχνη μας τη στολίσαμε τόσο πολύ που φαγώθηκε από τα μαλάματα το πρόσωπό της
κι είναι καιρός να πούμε τα λιγοστά μας λόγια γιατί η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά»
Αυτό δεν τον εμποδίζει βέβαια να είναι από τους πιο ερμητικούς ποιητές μας. Και μια που μιλάμε για το Σεφέρη θα διακινδυνεύσω να πω, ότι κατά τη γνώμη μου, τα καλύτερα ποιήματα του είναι τα ποιήματα με διαφάνεια όπως " Το Μυθιστόρημα" (παρά τις αναφορές του στον Όμηρο ή το μύθο τών Ατρειδών και την Αργοναυτική εκστρατεία, οι οποίες όμως δεν έχουν καμιά σχέση με την κρυπτικότητα όπως την περιγράψαμε, αλλά προϋποθέτει ένα επαρκή αναγνώστη ή υπομνηματισμό), " Πάνω σ᾿ ένα ξένο στίχο", "Οδικός μας ήλιος", "Ο βασιλεύς τής Ασίνης", "Ο τελευταίος Σταθμός," Ελένη.
Το ίδιο θα έλεγα και για τον Ελύτη ότι οι καλύτερες ποιητικές συλλογές του είναι οι μη ερμητικές με πρώτο το Αριστούργημα του, το "΄Αξιον Εστί" (με ελάχιστα σκοτεινά σημεία στο τέλος τού Δοξαστικού, κυρίως λόγω μεταφυσικών εμμονών). Επίσης το "Μονόγραμμα", από τα ωραιότερα ερωτικά ποιήματα. Στους "Προσανατολισμούς" πάλι τα ωραιότερα ποιήματα είναι τα μη σκοτεινά, αυτά που ξεχνούν τον νεόκοπο υπερρεαλισμό, όπως η "Ελένη", "Η Μαρίνα τών βράχων" "Ηλικία τής γλαυκής θύμησης", "Η τρελή ροδιά", όλα ερωτικά αριστουργήματα τής παγκόσμιας λογοτεχνίας, "Ἡ μορφή τής Βοιωτίας", το πιο Σεφερικό ποίημα τού Ελύτη, και "Ωδή στη Σαντορίνη". Από τη συλλογή "Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό", το ωραιότερο ποίημα, είναι το διαυγές "Αυτοψία" ένα διαμάντι τής παγκόσμιας ποίησης.
Ξέφυγα από το κύριο θέμα, αλλά μια το αγέρι τα έφερε προς τα εκεί, θα προσθέσω ακόμα μένοντας στους "μείζονες" ποιητές ότι και ο Ρίτσος, και ο Καβάφης (απλώς οι ιστορικές του παραβολές, χρειάζονται κάποιες πληροφορίες), και ο Καρυωτάκης και ο Αναγνωστάκης είναι διαυγείς σημασιολογικά ποιητές). Αρκετά.
Παρακάτω θα προσπαθήσω να κάνω μια ανθολόγηση στίχων, από άτομα καταχωρημένα σαν στιχουργοί, για να φανεί ότι ο διαχωρισμός ποίημα - στίχος είναι ρευστός, τα όρια είναι ασαφή, και πολλές φορές η δύναμη τών στίχων ενός τραγουδιού είναι μεγάλης πνοής, ενώ σίγουρα παραδεχόμαστε ότι πολλά ποιήματα δεν διαθέτουν αυτό το προσόν.
Θα παραθέσω στίχους μόνο από όσους έχουν καταχωρηθεί σαν στιχουργοί.